Pielęgnacja skóry podczas i po radioterapii - praktyczny poradnik

Promieniowanie wytwarza w komórkach wolne rodniki powodujące niszczenie zarówno DNA, jak i innych struktur komórki. Jeśli uszkodzenia są duże, komórka umiera. Przy mniejszych jest szansa na to, iż uruchomione zostaną mechanizmy regeneracyjne. Jest to nadzieja dla uszkodzonych zdrowych komórek. Jednak pozostawienie niezniszczonych komórek nowotworowych może prowadzić do wznowy choroby nowotworowej.

Komórki zdrowe są mniej wrażliwe na wpływ promieniowania. Nie znaczy to jednak, że nie ulegają uszkodzeniu w trakcie terapii. Ważne są zatem działania profilaktyczne, które mogą ograniczyć skutki uboczne promieniowania. Należy je rozpocząć od pierwszego dnia radioterapii i kontynuować przez co najmniej trzy miesiące, a nawet dłużej.

Radioterapia może wywoływać tzw. odczyn popromienny na skórze. Ryzyko takiego powikłania wzrasta w przypadku połączenia radioterapii z chemioterapią.

Powikłania popromienne możemy podzielić na:

W przebiegu radioterapii mogą się również pojawić powikłania ogólnoustrojowe. Do najczęstszych tego typu powikłań należy m.in. uszkodzenie szpiku kostnego, nudności, wymioty, wzrost temperatury ciała oraz problemy trawienne. Może też się zdarzyć, na szczęście niezmiernie rzadko, że radioterapia spowoduje powstanie wtórnego nowotworu w miejscu, na które działały promienie, lub w tkankach je otaczających.

Bywa i tak, że wczesny odczyn popromienny może się zmienić w tzw. następczy późny odczyn popromienny. Pojawia się on wcześniej niż powikłanie zaliczane do powikłań późnych, a jego przyczyną jest zbyt wysoka dawka promieniowania podawana choremu w ciągu tygodnia. Obserwowane zmiany w tkankach są podobne do tych występujących w powikłaniach późnych. Dodatkowo uszkodzenie mechaniczne bądź infekcja bakteryjna uniemożliwiają gojenie się rany i są przyczyną następczej martwicy tkanki.

Pod wpływem promieniowania jonizującego ulega zaburzeniu równowaga pomiędzy złuszczaniem się starych komórek warstwy rogowej naskórka a powstawaniem i dojrzewaniem nowych komórek.

Uszkodzeniu ulegają komórki śródbłonka naczyń krwionośnych, zmniejsza się liczba obecnych w skórze komórek Langerhansa oraz uwolnione zostają cytokiny prozapalne. Zniszczona w ten sposób skóra ma słabsze możliwości regeneracji. Podczas radioterapii uszkodzeniu ulegają też gruczoły łojowe i potowe obecne na skórze, co zmniejsza choćby jej ochronę przed przesuszeniem.

Zmiany skórne mogą być intensywniejsze w miejscach, w których przylegają do siebie dwie powierzchnie skóry, oraz tam, gdzie skóra jest cieńsza, np. na twarzy, w okolicach krocza, pod pachami czy w obszarze pod piersiami. Tarcie powierzchni skóry o skórę oraz zwiększona potliwość tych miejsc będą powodowały osłabienie regeneracji zniszczonych radioterapią tkanek. Będą one wymagały szczególnie dokładnej pielęgnacji.

Wyższa dawka promieniowania może być bardziej skuteczna w niszczeniu nowotworu, jednak będzie w większym stopniu upośledzała zdolności regeneracyjne tkanki zdrowej. Niestety u prawie 90% pacjentów w następstwie radioterapii pojawiają się dolegliwości skórne.

Postęp zmian skórnych w czasie radioterapii pozwala na podział odczynów popromiennych według skali nasilenia objawów:

• stopień pierwszy – zaczerwienienie skóry i śluzówek, złuszczanie „na sucho”, uczucie pieczenia i ściągania;
• stopień drugi – rumień, złuszczanie „na wilgotno”, obrzęk, pęcherze, ból;
• stopień trzeci – do objawów związanych ze stopniem drugim dołączają zanik skóry, owrzodzenia, zmiany ropne, martwica powierzchowna skóry oraz krwawienia spowodowane urazem;
• stopień czwarty – martwica we wszystkich warstwach skóry i samoistne krwawienia.

To, czy i jak silne odczyny powstaną u danego pacjenta, zależy od parametrów samej terapii promieniami jonizującymi, takich jak:

Drugą grupą czynników mających wpływ na siłę reakcji popromiennej są te, które zależą od stanu pacjenta. Należą do nich między innymi:

Odczyn popromienny wiąże się z poważnymi dolegliwościami, co pogarsza komfort życia chorego w czasie leczenia i regeneracji. Stąd tak ważne jest prawidłowe dbanie o skórę w czasie leczenia i przez dłuższy czas po jego zakończeniu.

Skórę poddaną promieniowaniu należy myć letnią wodą. Praktyka pokazuje nawet, że brak zamoczenia miejsca napromieniowania (czyli chwilowe powstrzymanie się od mycia tego obszaru) zmniejsza ryzyko odczynu popromiennego.

Należy też unikać skrajnych temperatur wody do mycia czy okładów na skórę. Ponadto warto wybierać kosmetyki do mycia o jak najprostszym składzie i jak najłagodniejszym działaniu. Nie powinniśmy trzeć skóry ręcznikiem, tylko osuszać ją delikatnie, przykładając miękką tkaninę. Golenie i depilacja są wręcz zakazane, aby nie powodować mikrourazów skóry.

Dla zdrowia skóry poddanej radioterapii warto na dłuższy czas zrezygnować z dezodorantów i perfum na bazie alkoholu.

Pielęgnację skóry poddanej promieniowaniu jonizującemu należy zacząć już w czasie trwania terapii. Trzeba ją kontynuować aż do ustąpienia zmian skórnych, co może trwać nawet kilka tygodni lub miesięcy po zakończeniu leczenia.

Kosmetyki, które do tego celu wybieramy, powinny mieć jak najprostszy skład, bez substancji drażniących. Rekomenduje się preparaty o właściwościach nawilżających i natłuszczających. Warto także, aby zawierały związki regenerujące, ochronne i łagodzące zmiany skórne.

Bezpieczne dla skóry będą więc produkty, w których składzie są m.in. alantoina i pantenol, naturalne tłuszcze, takie jak oliwa z oliwek, gliceryna, kwas hialuronowy.

Zastosowanie pantenolu pozwoli na:

• zahamowanie utraty wody z naskórka (lepsze nawilżenie skóry);
• poprawę gojenia się ran na skórze;
• działanie przeciwzapalne;
• złagodzenie świądu.

Alantoina dobrze się sprawdza jako substancja:

Alantoinę i pantenol znajdziemy w produktach leczniczych Alantan Plus maść i Alantan Plus krem, wskazanych do pielęgnacji skóry podrażnionej i wysuszonej oraz do leczenia oparzeń po radioterapii.

Tkaniny naturalne, miękkie i przewiewne, takie jak bawełna, jedwab czy len, są sprzymierzeńcami w gojeniu. Warto unikać nie tylko sztucznych włókien, ale także nadmiernego nacisku na skórę, wywołanego obcisłą odzieżą, ciasnymi gumkami lub mocno zaciśniętymi paskami.

Zmiany skórne, które powstają w wyniku działania promieniowania jonizującego, mogą powodować u chorego uczucie świądu, a nawet bólu. Bardzo ważne jest jednak, żeby chorej skóry nie trzeć ani nie drapać.

Pacjent powinien pamiętać o tym, jak ważne dla niego jest prawidłowe nawodnienie organizmu.

W trudniejszych przypadkach lekarz może przepisać mocniejsze leki miejscowe (np. maści sterydowe) oraz leki o działaniu ogólnoustrojowym, np. leki przeciwzapalne, leki przeciwbólowe lub – w razie infekcji skóry – antybiotyki.

Skóra poddana radioterapii potrzebuje szczególnej uwagi i dostosowanej do jej stanu pielęgnacji. Stosując się do powyższych wytycznych, możemy zmniejszyć odczyn popromienny. Tym samym wzrośnie komfort życia chorego, co ułatwi mu regenerację po tak trudnym leczeniu.