Baza wiedzy Alantan

Atopowe zapalenie skóry (AZS) - przyczyny, objawy, diagnostyka

Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest chorobą, która powoduje znaczny dyskomfort u cierpiących na nią osób. Schorzenie to jest jedną z najczęstszych chorób alergicznych skóry. W poniższym artykule skupimy się na omówieniu przyczyn pojawienia się choroby, jej objawów oraz dostępnych metod diagnostycznych.

Czym jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry jest chorobą przewlekłą. Zazwyczaj zaczyna się ona już w dzieciństwie i może częściowo lub całkowicie ustąpić w wieku pokwitania. Jednakże schorzenie to ma charakter nawrotowy, dlatego też nierzadko spotykamy AZS u osób dorosłych.

Statystyki wskazują na dwukrotnie częstsze występowanie atopowego zapalenia skóry u dzieci niż u dorosłych.

Wrażliwa skóra osób z AZS mocno reaguje na obecne w środowisku i pokarmach alergeny, mikroorganizmy oraz substancje drażniące. Reakcja ta objawia się najczęściej znaczącą suchością skóry i bardzo silnym świądem.

To właśnie silny świąd jest jednym z bardziej obciążających chorego objawów. Skłania pacjenta do drapania skóry, co pogarsza jej stan. Z tego powodu zmiany takie jak zaczerwienienie, grudki i pęcherzyki łatwiej przechodzą w sączące się ranki. Z czasem skóra chorego może też ulec pogrubieniu.

Jakie mogą być przyczyny zmian skórnych w przebiegu AZS?

Zmiany skórne w przebiegu atopowego zapalenia skóry mogą wynikać z różnych przyczyn. Dlatego też u pacjentów zauważamy różnice w przebiegu choroby i natężeniu objawów.

Skóra atopowa ma zwykle niewłaściwą budowę spowodowaną czynnikami genetycznymi. Atopia u rodziców silnie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia AZS u dzieci.  Bariera skórna u chorych na AZS nie funkcjonuje prawidłowo, co prowadzi do większej utraty wody i nadmiernej suchości skóry.Dodatkowo przez taką skórę łatwiej przenikają alergeny, co może zwiększać u chorych ryzyko rozwoju astmy alergicznej.

U pacjentów z AZS stężenie ochronnych ceramidów w skórze jest zmniejszone. Skóra atopowa wykazuje także niedobór białek przeciwdrobnoustrojowych oraz ma upośledzoną odpowiedź immunologiczną. Sprzyja to zakażeniom, a substancje toksyczne wydzielane przez mikroorganizmy nasilają ekspresję cytokin prozapalnych.

Często chorym z AZS towarzyszy alergia (np. wziewna, kontaktowa, pokarmowa), jednak u 20% pacjentów z AZS nie stwierdza się tego typu procesów alergicznych mimo podobnych zmian skórnych. Opisano także proces autoimmunizacji w przebiegu atopowego zapalenia skóry. Jest on związany z powstawaniem przeciwciał przeciwko własnym białkom organizmu.

Podsumowując, zmiany w genach mogą powodować:

  • zaburzenia w budowie skóry;
  • osłabienie bariery naskórkowej;
  • rozregulowanie odpowiedzi immunologicznej;
  • większą skłonność do odpowiedzi zapalnej.

Do czynników środowiskowych odpowiadających za wywołanie i zaostrzenie objawów AZS u podatnych chorych należą m.in:

  • kurz;
  • dym tytoniowy;
  • środki chemiczne – środki czystości, kosmetyki, niektóre mydła i detergenty;
  • zanieczyszczenie chemiczne środowiska;
  • alergeny pokarmowe np. białko mleka krowiego, białko jaja kurzego, soja, pszenica, orzechy laskowe, orzeszki ziemne;
  • alergeny powietrznopochodne np. roztocze kurzu domowego, pyłki roślin, zarodniki pleśni lub alergeny zwierzęce;
  • alergeny kontaktowe np. wełna owcza, lanolina, leki stosowane miejscowo;
  • mikroorganizmy – najczęściej Staphylococcus aureus, Malassezia species i Trichophyton rubrum;
  • nagłe zmiany temperatury otoczenia oraz niska wilgotność powietrza;
  • stres emocjonalny.

Objawy atopowego zapalenia skóry potwierdzające prawidłowe rozpoznanie choroby

Atopowe zapalenie skóry rozpoznaje się analizując objawy chorego. Podzielono je na objawy “duże” i “małe”. Diagnozę potwierdzają trzy objawy duże i trzy objawy małe (kryteria Hanifina i Rajki).

Objawy atopowego zapalenia skóry potwierdzające prawidłowe rozpoznanie choroby

Aby prawidłowo odróżnić atopowe zapalenie skóry od innych chorób dermatologicznych lekarz sprawdza czy u pacjenta występują trzy z czterech tzw “dużych” (podstawowych) objawów. Należą do nich:

  • świąd skóry – jest to charakterystyczny objaw wiodący;
  • charakterystyczne miejsca, w których pojawiają się zmiany skórne (u dzieci – twarz i powierzchnie wyprostne kończyn, u dorosłych – pogrubienie i szorstkość w zgięciach łokciowych i podkolanowych, na twarzy i szyi);
  • przewlekłość choroby z okresami remisji i nawrotów;
  • występowanie w rodzinie chorób atopowych (predyspozycja genetyczna).

Objawy „małe” w atopowym zapaleniu skóry

Oprócz głównych kryteriów rozpoznania istnieją także inne objawy często obserwowane u chorych na AZS. Do objawów „małych” należą:

  • nietolerancja pokarmów;
  • nadmierna wrażliwość na czynniki drażniące (np. wełna, pot);
  • zaostrzenie po stresie emocjonalnym;
  • nawracające zakażenia skóry;
  • dodatnie wyniki punktowych testów skórnych;
  • zwiększone stężenie IgE w surowicy;
  • stożek rogówki;
  • zaćma podtorebkowa przednia;
  • bladość albo rumień twarzy;
  • ciemne kręgi wokół oczu;
  • fałd podoczodołowy Dennie-Morgana;
  • zapalenie czerwieni wargowej;
  • nawrotowe zapalenie spojówek;
  • przedni fałd szyjny;
  • początek zmian w dzieciństwie lub młodości;
  • poronna rybia łuska i skłonność do rogowacenia mieszkowego na tylno-bocznej powierzchni ramion i ud;
  • suchość skóry;
  • wyprysk rąk i stóp;
  • zapalenie brodawek sutkowych;
  • łupież biały, odbarwione okrągłe plamy;
  • uwydatnienie mieszków włosowych;
  • dermografizm biały (białe smugi na skórze po potarciu naskórka);
  • pogłębienie linii papilarnych dłoni.

Badania dodatkowe

U chorych z podejrzeniem atopowego zapalenia skóry można wykonać badania pomocnicze. Nie są one wykonywane rutynowo, ale mogą czasem wykluczyć inne choroby, których objawy są podobne do tych występujących przy AZS. Należą do nich:

  • badania laboratoryjne, takie jak: eozynofilia krwi obwodowej, całkowite stężenie immunoglobulin IgE w surowicy, alergenowo swoiste IgE;
  • testy skórne, takie jak: punktowe testy skórne (diagnostyka alergii IgE zależnych zarówno pokarmowych jak i powietrznopochodnych), testy prick-by-prick (IgE zależna nadwrażliwość na alergeny pokarmowe), naskórkowe testy płatkowe (dla alergii kontaktowych), atopowe testy płatkowe (alergia kontaktowa na alergeny pokarmowe i powietrznopochodne, ale niestandaryzowana więc nie zalecana rutynowo);
  • badania mikrobiologiczne wykonywane przy podejrzeniu zakażenia skóry;
  • biopsja skóry, która może być pomocna do wykluczenia innych chorób, gdy diagnoza AZS jest nie do końca pewna.

Przyczyny zaostrzeń objawów atopowego zapalenia skóry

W przebiegu choroby każde dodatkowe uszkodzenie skóry zwiększa stan zapalny. Unikanie uszkodzeń jest niestety utrudnione ze względu na to, że mocny świąd skóry powoduje nieodpartą potrzebę drapania się. Wzrost wpływu czynników środowiskowych może spowodować, że zmiany skórne pojawią się na całym ciele i skórze głowy pacjenta.

Najmocniejszym zaostrzeniem choroby jest erytrodermia czyli uogólnione zaczerwienienie i złuszczanie naskórka.

Dlatego bardzo ważna jest edukacja chorego w zakresie unikania czynników zaostrzających, prawidłowej pielęgnacji i szybkiego wdrożenia leczenia w razie nawrotów choroby.

Coraz większa grupa chorych potrzebuje dokładnych informacji o właściwej profilaktycznej pielęgnacji skóry z AZS oraz możliwym leczeniu objawowym w zaostrzeniach. Na tym zagadnieniu skupiliśmy się więc w kolejnym artykule: Zasady postępowania w Atopowym zapaleniu skóry – dzieci i dorośli.

Zobacz również:

Opracowanie: mgr farmacji Marta Koziarska, szkoleniowiec z ponad 20-letnim doświadczeniem, autorka licznych publikacji popularnonaukowych.

Bibliografia:

  1. Silny W, Czarnecka-Operacz M, Gliński W, Samochocki ZR, Jenerowicz D „Atopowe zapalenie skóry – współczesne poglądy na patomechanizm oraz metody postępowania diagnostyczno-leczniczego. Stanowisko grupy specjalistów Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego” Postępy Dermatologii i Alergologii 2010.
  2. Wollenberg A, Werfel T, Ring J, Ott H, Gieler U, Weidinger S „Atopic Dermatitis in Children and Adults”. Deutsches Arzteblatt International. 2023.
  3. Kaszuba A, Kuchciak-Brancewicz M, Czarnecka-Operacz M, Sadowska-Przytocka A, Flisiak I, Baran A, Salomon J, Szepietowski J, Lange J, Bręborowicz A, Cichocka-Jarosz E, Czajka H “Atopowe zapalenie skóry”. Medycyna Praktyczna. 2014.